Intervista e ABC e ish-presidentit Ramiz Alia

Në një rrëfim të gjatë dhënë revistës së re “ABC”, ish-presidenti Ramiz Alia tregon jetën e tij dhe raportet konfidenciale në kupolën e shtetit komunist. Flet për herë të parë për përplasjet në Komitetin Qendror dhe se çfarë ndodhi pak minuta pas vdekjes së ish-kryeministrit të hekurt


Cilat kanë qenë etapat e formimit tuaj intelektual, duke nisur që prej periudhës së gjimnazit, kohë për të cilën keni kujtime të mira. Cilët kanë qenë idhujt shpirtërorë, filozofikë e letrarë të asaj kohe, raportet me shokët e gjimnazit. A ka ndër ta personazhe që u bënë figura të njohura dhe veçanërisht raportet me Todi Lubonjën, i cili edhe sot mbetet një prej miqve tuaj?

R. Alia: Kam lindur në Shkodër, ku kam bërë dy klasë të shkollës fillore. Më pas, familja u vendos në Tiranë, ku vazhdova edhe shkollën. Pasi mbarova filloren në “Shkollën e Kuqe”, u regjistrova në gjimnazin e Tiranës. Në atë kohë, gjimnazi i kryeqytetit ishte një prej shkollave më të mira të vendit dhe mos harroni se ishin vetëm gjimnazi i Shkodrës, Liceu i Korçës, Normalja e Elbasanit dhe gjimnazi i Tiranës. Këto ishin shkollat e mesme të plota, përveç Teknikes në Tiranë. Dua të them që gjimnazi i Tiranës ishte një institucion, ku jepnin mësim, mësues e pedagogë mjaft të ditur. Unë kam pasur mësues shumë të mirë si Vangjel Gjikondi, Minella Karajani, Sotir Angjeli, Vasil Andoni, Mihal Zallari, Vedat Kokona, Nonda Bulka, etj. Drejtor i shkollës ishte Safet Butka. Kur u krijua Universiteti i Tiranës, shumica prej tyre u bënë pedagogë themelues të atij universiteti. Jeta në gjimnaz ishte e veçantë: në atë kohë lexonim shumë, si të rinj që ishim, dhe në atë ambjent u formuam në të gjitha kuptimet. Në vitin 1939, në kohën e pushtimit, unë ndiqja gjimnazin dhe ishte pikërisht ky moment që shënoi për të rinjtë e shkollave formimin e ndjenjës antifashiste. Pas vitit 1941, vit i krijimit të Partisë Komuniste, kur lëvizja antifashiste përfshiu të gjithë rininë shkollore, unë kam hyrë në Organizatën e Rinisë Komuniste. E thashë këtë, pasi kjo shënon edhe përfshirjen në jetën politike. Kjo kohë përcakton edhe shokët e ngushtë, me të cilët diskutonim për çështje të ndryshme të fushave të ndryshme. Kam pasur shumë shokë, një pjesë e të cilëve janë vrarë, si shoku im i ngushtë Manush Alimani, Siri Kodra, Zeqi Agolli, etj. Diskutonim për politikë, por edhe për kulturën në përgjithësi. Lexonin letërsi, kryesisht italiane, por edhe amerikane si Shtajnbekun, Mark Tueinin, Danten, etj.

A kishte ndonjë afeksion të rinisë shqiptare për Danten, për poetët e tjerë popullorë, për Italinë? Po i referohemi një periudhe të depërtimit kulturor italian….
R. Alia: Sigurisht, ka patur. Por lexoheshin edhe shumë të tjerë. Lexonim në atë kohë edhe filozofi si Shopenhauerin, Niçen, etj., sepse ishte kuriozitet i madh. Marksin nuk e njihnim mirë. Njihnim vetëm disa teza themelore të tij. Përmendët Todi Lubonjën. Është personazh që kam qenë gjithë jetën i lidhur, prej rinisë deri më sot. Todi ka qenë më lart në vite shkolle se unë. Kemi qenë shokë fëmijërie e shtëpitë i kemi pasur afër në Tiranë. Edhe pas çlirimit, kemi punuar në sektorë që na lidhte puna, si në sektorin e rinisë, të kulturës, etj. Nuk është e nevojshme të futemi në historinë e Todit.

A keni ndjerë keqardhje për fatin e Todit dhe çfarë keni bërë ju për ta ndryshuar atë fat?
R. Alia: Ajo që ndodhi me Todin, e kam thënë gjithnjë, duke u nisur nga vija e partisë në atë kohë, u konsiderua gabim. Edhe unë vetë kam qenë i mendimit se atje (në Festivalin e 11) kishte ekzagjerime, gjithnjë sipas vijës politike të kohës. Për këtë e kam kritikuar personalisht Todin, që në mbrëmjen e festivalit. Por, ashtu si rrodhën ngjarjet, sidomos burgosjen e Todit, e kam vuajtur personalisht, si për një shok të ngushtë timin. Por, është e kuptueshme, në atë kohë, më shumë se të shprehja dhimbjen, nuk mund të bëja asgjë.

Por, kur u bëtë Sekretar i Parë dhe President i Shqipërisë, ju i kishit të gjitha mundësitë ama?
R. Alia: Po. Mund të thonë se përse nuk bëra gjë për Todin. Por nuk ishte problemi i vetëm Todi. Problemi ishte se në atë kohë duhej rishikuar çështja e dhjetëra e dhjetëra kuadrove të partisë, të cilët ishin dënuar. Pra, t’i hyje një rishikimi të tillë, do të ishte tepër e vështirë për mua. Do të konsiderohej si një shkëputje nga rruga e Enver Hoxhës, si një shkëputje nga e gjithë veprimtaria e partisë deri në atë kohë, një rishikim, një revizionim i plotë i vijës së partisë, gjë që nuk bëhej dot.

Çështja e Mehmet Shehut vazhdon edhe sot të zërë faqet e shtypit. Keni ndonjë refleksion të tanishëm të nxitur nga ky shtyp? Ç’mund të thoni rreth tij si figurë politike e intelektuale? Cili ka qenë raporti juaj me të?
R. Alia: Përsa i përket Mehmet Shehut, çështja themelore për të cilën shkruajnë autorë të ndryshëm sot, është: Vrau veten apo e vranë? Unë do të them në mënyrë kategorike se Mehmet Shehu e vrau veten dhe prova për këtë është, jo ku u gjet e jo ku nuk u gjet koburja, por letra e shkruar prej tij. Në atë letër, e shkruar nga dora e tij, thuhet që ai po vret veten, jep rekomandimet, etj., etj.

Në ato rekomandime, ai ju përmend edhe juve….
R. Alia: Në atë letër më përmend edhe mua, në kuptimin që i thotë Enver Hoxhës “ruaju nga njerëzit që ke përreth”, e përmend Kadri Hazbiun që e quan “Jago”, përmend emrin tim dhe të Foto Çamit. Por kryesisht, emrin tim, që më cilëson si “Hrushov”, etj. Këto ishin mendime që kishte Mehmeti.
Pse e kishte këtë mendim Mehmeti për ju?
R. Alia: Para se të them se përse e kishte këtë mendim, doja të tregoja raportet e mia me Mehmet Shehun, ose më mirë, mendimin tim për Mehmetin. Ai ka qenë një kuadër e udhëheqës i talentuar i vendit tonë. Ai ka qenë i ditur, njeri që lexonte, i mprehtë nga pikëpamja politike, ishte shumë punëtor e aktiv. Nuk kishte lënë zonë të Shqipërisë që Mehmeti nuk e kishte shkelur me këmbë, si i thonë fjalës. Nga kjo pikëpamje, ai ishte padiskutim një prej kuadrove kryesorë të partisë.

Kishte divergjenca me ju, që e bënin atë të arrinte në konkluzione të tilla?
R. Alia: Jo divergjenca. Ai nuk pajtohej, ose e shihte me sy sektar qëndrimin tim, që ishte relativisht i butë. Nuk kam qenë i egër me njerëzit që punoja, me sektorët që kontrolloja, etj. Për shembull, ndodhi ajo që ndodhi me grupin ku ishte edhe Todi Lubonja, që ishte sektori që drejtoja unë. Mehmeti u ngrit në Pleniumin e Komitetit Qëndror e tha që përgjegjës është Ramizi, domethënë donte, në një mënyrë ose në një tjetër, që të më implikonte edhe mua në atë problem.

Pra, atëherë, raportet tuaja ishin të ftohta?
R. Alia: Të ftohta nuk kanë qenë asnjëherë, por unë do të thoja korrekte. Marrëdhëniet e mia me Hysni Kapon, kanë qenë shumë më të afërta se sa me Mehmetin.

Qëndrimi i Mehmetit në letrën e fundit para vdekjes, ka pasur si pikënisje qëndrimin tuaj kritik ndaj tij në mbledhjen e Byrosë?
R. Alia: Jo, nuk e besoj. Qëndrimi im ka qenë i matur. Unë nuk jam futur në kritikë ndaj Mehmetit me fjalë kot. Por atë mendim për mua, Mehmeti duhet ta ketë krijuar përpara, duke parë tolerancën time në drejtimin e sektorëve për të cilët kisha përgjegjësi. Unë isha më i kuptueshëm me njerëzit. Nuk isha i egër në drejtimin e këtyre sektorëve, ku ai mendonte se influencat e huaja po shfaqeshin, po dukeshin.

Mos vallë ka qenë pjesë e luftës për pushtet? Mos ndoshta ju konsideronte si rival kryesor për të qenë pasardhës i Enver Hoxhës?
R. Alia: Nuk besoj të jetë nisur nga ky koncept pasi, për drejtuesit e partisë, Mehmeti konsiderohej si njeriu që do të vinte pas Enver Hoxhës. Sa ishte gjallë Hysni Kapo, kishte një lloj dyshimi se cili do të ishte pasuesi i Enverit, por absolutisht për mua që isha në radhën e tretë apo të katërt. Pasi vdiq Hysniu, ishte Mehmeti ai që konsiderohej si pasardhës. Madje edhe ne, sekretarët e Komitetit Qendror, kur nuk ishte Enveri, shkonim te Mehmeti për t’u këshilluar. Prandaj, nuk ka qenë ky motiv.

Në momentin kur kanë nisur fërkimet e Mehmetit me Enverin, për çështjen e fejesës së djalit, ai mund të ketë menduar për ndonjë konspiracion ku ju ka përfshirë edhe juve….
R. Alia: Ai mund të ketë menduar shumë gjëra, por nuk jam në gjendje të flas për ato që ka menduar ai.

Pas vdekjes së tij, u mbajt një qëndrim i ftohtë, me një komunikatë zyrtare. Më pas, nisi një fushatë kriminalizuese ndaj tij si poliagjent, etj. I qëndroni ju sot, pas 25 viteve, akuzave që ai ka qenë agjent i Jugosllavëve, amerikanëve, rusëve, etj.?
R. Alia: Vetëvrasja e Mehmetit e komplikoi problemin, pasi lindi pyetja se përse e bëri këtë? Pse vrau veten? Ishte pikërisht kjo pse. Mua, kur më njoftuan për vrasjen e Mehmetit, kam shkuar te Enveri për ta lajmëruar. Gjëja e parë që tha Enveri: “Po pse vrau veten?”. I bëri pyetje vetes. Nuk deshi përgjigje nga unë. Pra, lindi kjo pyetje. E më vonë, pas një apo dy ditësh, në zyrën e Enverit, ai më bëri një pyetje: “I ke parë ti ato dokumenta që na kanë ardhur në vitin 1964 për Mehmetin”? Unë nuk kisha parë gjë dhe i thashë: “Jo, nuk di gjë”. U ngrit, ishin në kasafortën e Hysnin Kapos që kishte vdekur në atë kohë. Kasafortën e Hysniut e mbante Enveri në kasafortën e tij. E hapi atë kasafortë dhe më dha një zarf me kartela, të cilat ishin kartela të zbulimit të huaj. Autentike apo jo, unë nuk them dot gjë. Fakt është që ato i kishin parë në vitin 1964 Enveri dhe Hysniu, vetëm këta të dy, e kishin arritur në përfundimin se ky është një provokacion që na bëjnë rusët për të na ndarë me Mehmetin. E, për këtë arsye e kishin mbyllur për rreth 17 vjet (1964-1981). Meqënëse Mehmeti vrau veten, Enveri nisi të besojë se këto janë të vërteta. Unë nuk them dot gjë për këto dokumente. Me thënë të drejtën, kur i lexova, të dukej se kishe të bëje me një agjent të tyre të Intelligence Service. Në ishin apo jo të vërteta, nuk them dot gjë. Në vitin 1987, në ambasadën tonë në Argjentinë, një amerikan dorëzon një letër, ku thuhej se: “Ato dokumente që ju janë dhënë në vitin 1964, janë të vërteta”. Pra, kur kishte vdekur edhe Mehmeti, edhe Enveri. Unë e kam parë atë dokument, ia kam lexuar Komitetin Qëndror të Partisë dhe u kam thënë: “Nuk dua asnjë koment, por të futet në arkivë”. Ajo duhet të jetë në arkiv.

Ju duket disi qesharake…?
R. Alia: Mund të jetë qesharake, mund të jetë hiç. Unë sot nuk mund të prononcohem fare, pasi nuk kam asnjë të dhënë. Unë po flas atë që ishte reale.

Po me zemër?
R. Alia: Me zemër them këtë: Po të kishte qenë Mehmeti i tillë që nga viti 1942-’43, kohë kur ishte në kampin e përqendrimit, deri në vitin 1981 kur vrau veten, i thonë 40 vjet. Çfarë ka pritur? Ishte në krye të vendit. Po të ishte agjent i amerikanëve apo i anglezëve, çfarë donin më tepër ata për ta shtruar Shqipërinë?! Mehmeti do të kishte vepruar. Por deri atëherë s’ka vepruar. Domethënë, kur them vepruar, një agjent i atij niveli bën përmbysje. Nuk thotë ai: …Ky është kështu, e ky është ashtu… Muhabet kot. Pra, ai një veprim të tillë nuk e bëri. E ka pasur raste të shumta, si për shembull në kohën e prishjes me sovjetikët. Nga kjo pikëpamje, janë të dyshimta konkluzionet mbi atë çështje.